Van schaamtecultuur naar psychologische veiligheid: De transformatie van binnen naar buiten

Herken je dit? Je team heeft een prima presentatie gehouden, maar de enige reactie die je hoort is: "Waarom hebben jullie dit niet eerder opgepakt?" In de wandelgangen fluisteren mensen over fouten van collega's, niemand durft openlijk vragen te stellen in meetings, en er hangt een permanente sfeer van "niet goed genoeg zijn". Welkom in een schaamtecultuur.

Het is 2025, en nog steeds worstelen organisaties met iets wat dieper zit dan slechte communicatie of gebrek aan vertrouwen. In een angstcultuur heerst gedrag waarbij angst als drijfveer wordt ingezet om gehoorzaamheid af te dwingen, vaak door emotionele chantage van machthebbers. Het gaat om schaamte – die vernederende emotie die ons gevoel van eigenwaarde ondermijnt en ons doet geloven dat we fundamenteel tekortschieden.

Maar wat als ik je vertel dat schaamte ook de sleutel kan zijn tot een revolutie in jouw organisatie? Dat de weg naar een psychologisch veilige werkomgeving niet begint met het wegdrukken van schaamte, maar juist met het omarmen en transformeren ervan?

De verborgen kracht van schaamte herkennen

Voordat we schaamtecultuur kunnen transformeren, moeten we begrijpen wat schaamte ons eigenlijk wil vertellen. Te vaak wordt schaamte gezien als een hinderlijke emotie die weggestopt moet worden. Maar schaamte wijst naar onze diepste verlangens en waarden.

In organisaties manifesteert schaamtecultuur zich op talloze manieren: het verhullen van fouten, het niet durven toegeven dat je hulp nodig hebt, of het wegkijken bij onethisch gedrag omdat je bang bent als "verrader" bestempeld te worden. In een angstcultuur zijn medewerkers bang om fouten te maken, hun mening te uiten en problemen aan te kaarten, omdat ze vrezen voor negatieve gevolgen, waardoor van sociale en psychologische veiligheid geen sprake is.

Van giftig gedoe naar veiligheidscultuur

Caroline Koetsenruijter introduceert in haar onderzoek de metafoor van de veiligheidscultuurladder – een krachtig model dat laat zien hoe organisaties zich kunnen ontwikkelen van destructieve patronen naar echt veilige werkomgevingen.

De meeste organisaties bevinden zich volgens Koetsenruijter nog op de eerste drie treden van deze ladder: ontkenning ("er is geen probleem"), stressreacties ("dit zijn gewoon lastige tijden") en bureaucratische afhandeling ("we hebben toch procedures?"). Pas op de vierde trede – responsief handelen – begint werkelijke verandering, waarbij organisaties proactief werken aan het voorkomen van giftig gedoe.

Het doorbreken van het collectieve zwijgen

Een van de meest kenmerkende aspecten van schaamtecultuur is de stilte. Mensen houden zich stil omdat het management geen tegenspraak duldt en achterblijvers zien hoe collega's verdwijnen. Deze zwijgcultuur wordt in stand gehouden door wat experts "veiligheidsvreters" noemen – gedragingen en structuren die het gevoel van veiligheid systematisch ondermijnen.

Maar hoe doorbreek je dit patroon? Het begint met het beseffen dat praten alleen niet genoeg is. Contact kan helpen in het herstellen van empathie, maar als er vervolgens niets gebeurt dan blijft de angst bestaan. De hamvraag is: kan de organisatie toewerken naar het versterken van het gevoel van grip bij medewerkers?

Psychologische veiligheid als tegengif

Hans van der Loo en zijn team hebben uitgebreid onderzoek gedaan naar wat organisaties nodig hebben om van een angstcultuur naar een "vlammende" cultuur te transformeren. Hun bevindingen zijn confronterend: Van sociale en psychologische veiligheid is vaak geen sprake – medewerkers voelen zich niet gezien, gehoord of gewaardeerd.

Psychologische veiligheid gaat over het gevoel dat je interpersoonlijke risico's kunt nemen zonder angst voor negatieve consequenties. Het betekent dat je fouten kunt bekennen, vragen kunt stellen, nieuwe ideeën kunt opperen en problemen kunt aankaarten zonder dat dit tegen je wordt gebruikt.

Maar let op: psychologische veiligheid is geen "knuffelcultuur". Het gaat juist om het creëren van een omgeving waarin je juist omdat je je veilig voelt, betere prestaties kunt leveren en moeilijke gesprekken kunt voeren.

Het voeren van lastige gesprekken zonder escalatie

Een cruciale vaardigheid in het transformeren van schaamtecultuur is het vermogen om lastige onderwerpen bespreekbaar te maken zonder dat gesprekken escaleren of mensen zich bedreigd voelen. Om meer psychologische veiligheid te creëren is het belangrijk om elkaar goed te leren kennen, goede relaties te onderhouden en samen over de huidige samenwerking te reflecteren.

Dit vraagt om een fundamenteel andere benadering van feedback en conflict. In plaats van te focussen op wie er "fout" zit, gaat het om het samen ontdekken wat er nodig is om beter samen te werken. Het gaat om nieuwsgierigheid in plaats van oordeel, om empathie in plaats van defensie.

Cultuurverandering: van systeem naar gedrag

Maaike Thiecke's inzichten over cultuurverandering zijn essentieel voor het begrijpen waarom schaamteculturen zo hardnekkig zijn. Cultuur "zit in de vloerbedekking" – het is verweven in alle systemen, processen en ongeschreven regels van de organisatie.

Een angstcultuur verdwijnt niet door een workshop of een nieuwe gedragscode. Het vraagt om een systematische aanpak waarbij je de onderliggende patronen van ordening, binding en uitwisseling aanpakt. Dit betekent vaak dat je moet accepteren dat elke cultuurverandering gepaard gaat met verlies – het loslaten van oude zekerheden en gewoontes.

Van integer bedoelen naar integer handelen

Naomi Ellemers en Dick de Gilder hebben uitgebreid onderzoek gedaan naar waarom organisaties met de beste bedoelingen toch vastlopen in ongewenst gedrag. Hun bevindingen zijn essentieel voor het begrijpen van schaamtecultuur: het probleem ligt niet in slechte mensen, maar in systemen die goede mensen tot slecht gedrag aanzetten.

Ze identificeren een aantal veelvoorkomende valkuilen: het ontslaan van "schuldigen" zonder het systeem te veranderen, meer bureaucratie creëren in plaats van echte verantwoordelijkheid, en gedragscodes die leiden tot regelgestuurd gedrag in plaats van werkelijke integriteit.

Praktische stappen: je transformatie-toolkit

Nu je begrijpt hoe schaamtecultuur werkt en wat de alternatieven zijn, is het tijd voor concrete actie. Hier zijn de belangrijkste stappen die je vandaag kunt zetten:

1. Begin met jezelf: Herken je eigen schaamtetriggers en deel deze openlijk. Als leider geef je hiermee toestemming aan anderen om ook kwetsbaar te zijn.

2. Creëer veilige experimenten: Start met kleine, concrete situaties waarin je psychologische veiligheid kunt testen en versterken. Bijvoorbeeld: een wekelijkse "leer-van-fouten" sessie.

3. Verander je taal: In plaats van "Wie heeft dit verprutst?" vraag je "Wat kunnen we hiervan leren?" In plaats van "Dit kan niet meer gebeuren" zeg je "Hoe kunnen we dit voorkomen?"

4. Meet en monitor: Als je in een team steeds meer hetzelfde gaat vinden, is de psychologische veiligheid achteruitgegaan en moet je dit regelmatig tegensturen.

Jouw weg vooruit: van schaamte naar kracht

Het transformeren van een schaamtecultuur naar een psychologisch veilige werkomgeving is geen snelle fix. Het is een reis die moed, volharding en vooral veel zelfcompassie vraagt. Maar de beloning is immens: teams die innovatiever zijn, medewerkers die zich meer betrokken voelen, en een organisatie die wendbaar en veerkrachtig is.

De paradox van schaamte is dat we er alleen van afkomen door er doorheen te gaan. Door onze imperfecties te erkennen, onze angsten te benoemen en onze verlangens uit te spreken, creëren we ruimte voor echte verbinding en groei.

Denk eens aan je eigen organisatie: waar zie je nog schaamte de overhand nemen? Welke gesprekken worden nog vermeden? En wat zou er mogelijk worden als jullie samen de moed zouden vinden om van schaamte een bondgenoot te maken in plaats van een vijand?

De transformatie begint met één simpele maar moedige vraag: "Wat hebben we het meest nodig om hier samen te slagen?" En dan – het allerbelangrijkste – werkelijk luisteren naar het antwoord, ook als het ongemakkelijk is.

Want in die ongemakkelijkheid ligt de sleutel tot werkelijke verandering. In die kwetsbaarheid ligt de kracht om van een schaamtecultuur een cultuur van moed en verbinding te maken.